انتخابات ۱۴۰۰؛ فضای مجازی و تاب‌آوری اجتماعی ایران

بررسی‌های پژوهشگاه فضای مجازی نشان می‌دهد که فضای مجازی با افزایش حضور همه‌جانبه خود در ابعاد زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان و شکل‌دهی به فضای فکری مخاطبان، عمدتاً با تأثیر بر مؤلفه‌های اجتماعی شناختی تاب‌آوری، بر سطح تاب‌آوری تأثیرگذار است. بر این اساس انتخابات پیش‌رو با در نظر گرفتن نقش پررنگ فضای مجازی در آن، می‌تواند فرصتی ارزشمند یا چالشی جدی در ارتقا یا کاهش سطح تاب‌آوری اجتماع ایرانی به همراه داشته باشد.

بدیهی است که انتخابات توانایی ایفای نقشی پررنگ، چه سازنده و چه مخرب، در وضعیت شناختی و روانی مردم دارد. در این نوشته به عنوان نمونه و اختصار نقش احتمالی پیامدهای انتخابات بر تاب‌آوری شناختی اجتماع ایران را بررسی می‌کنیم.

مفهوم تاب‌آوری که ابتدا در علوم مهندسی مورد استفاده بود و سپس به جامعه‌شناسی و روان‌شناسی پای گشود، اشاره به توانایی اجتماع در حفظ توانایی کارکردی و بازیابی حالت طبیعی خود در مواجهه با تنش‌ها و تغییرات فشار آور دارد. به عنوان مثال جامعه ایرانی در طول ۸ سال جنگ تحمیلی، علیرغم تحمل فشار سنگین و رویارویی با مشکلات زیاد، توانایی‌های کارکردی خود را از دست نداد و حتی به مرور در بازیابی شرایط عادی خود قدم برداشت.

پژوهشگران دانشکده مطالعات خاورمیانه دانشگاه آریل متعلق به رژیم اشغالگر قدس، مدلی توصیفی در تبیین عوامل تاب‌آوری اجتماعی ایران در طول جنگ ایران و عراق ارائه کرده‌اند (کوهن و لوین ۲۰۱۹). پژوهش‌هایی از این دست تلاش در طراحی مدلی بومی برای توصیف تاب‌آوری جامعه ایرانی مبتنی بر مؤلفه‌های سیاسی اجتماعی و شناختی از ایران است.

به نظر می‌رسد امروزه تحلیل و برآورد از سطح تاب‌آوری اجتماع ایرانی، نقش مهمی در اقدامات و راهبردهای مورد استفاده توسط رقبای منطقه‌ای و بین‌المللی در رابطه با ایران دارد.

به عنوان مثال در طول ۴ سال کارزار فشار حداکثری و جنگ اقتصادی توسط دولت ترامپ، دولتِ وقتِ آمریکا بنا بر محاسبه خود از میزان تاب‌آوری جامعه ایران، معتقد بود که فشار سنگینی که در این کارزار بر جامعه و دولت ایران متحمل خواهد شد فراتر از سطح تاب‌آوری ایران خواهد بود. درنتیجه این فشارها منجر به اختلال کارکردی و ازکارافتادگی نهادهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایران خواهد گشت و راه را برای تسلیم یا سرنگونی دولت ایران همراه خواهد کرد.

عوامل متعددی بر تاب‌آوری شناختی جوامع تأثیرگذار هستند و پژوهش‌های متعددی در طراحی مدل مفهومی و سنجش تاب‌آوری شناختی اجتماع انجام شده است. جدا از مؤلفه‌های زیرساختی و فیزیکی مؤثر بر تاب‌آوری همانند توسعه زیرساخت‌های اقتصادی و..، مؤلفه‌های شناختی و روانی هم نقش مؤثری در تاب‌آوری دارند.

در بسیاری از مدل‌های تاب‌آوری اجتماعی، مؤلفه‌های اصلی تاب‌آوری اجتماعی که ماهیت روان‌شناختی دارند، می‌توانند به صورت مستقیم و غیرمستقیم از کیفیت و نتایج برگزاری انتخابات تأثیرپذیر باشند.

به عنوان مثال در مدل مشهور «نوریس» تاب‌آوری اجتماعی با چهار مؤلفه اصلی توسعه اقتصادی، سرمایه اجتماعی، شایستگی اجتماعی و اطلاعات و ارتباطات تبیین می‌شود.

سرمایه اجتماعی شامل ریز مؤلفه‌هایی چون دلبستگی به مکان، مشارکت شهروندی و ارتباطات اجتماعی می‌شود. در جریان یک فرآیند انتخاباتی سالم، شهروندان نتیجه اراده خود را در تعیین سرنوشت کشور دخیل می‌بینند و لذا کشور را به مثابه خانه و خود را چون صاحب‌اختیار خانه می‌پندارند.

ایجاد تصور عاملیت در تغییر برای افراد اجتماع سبب افزایش حس تعلق و دل‌بستگی و همچنین افزایش مشارکت شهروندی به واسطه مشارکت در انتخابات می‌شود و نهایتاً سبب ارتقای تاب‌آوری خواهد شد.

از طرف دیگر فرآیند انتخابات با ایجاد بستری برای گروه‌های مختلف فکری و سیاسی در درون اجتماع از یک‌سو در صورت پذیرش تفاوت‌ها و مشارکت فعال در گفتگو می‌تواند منجر به گسترش ارتباطات اجتماعی و ارتقای تاب‌آوری اجتماع شود. ولی در صورت شکل‌گیری یک فضای ناسالم انتخاباتی به همان میزان می‌تواند سبب کاهش ارتباطات سالم اجتماعی میان گروه‌ها، حس مشارکت و درنتیجه سبب کاهش تاب‌آوری اجتماعی شود.

فضای مجازی با افزایش حضور همه‌جانبه خود در ابعاد زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان و شکل‌دهی به فضای فکری مخاطبان، عمدتاً با تأثیر بر مؤلفه‌های اجتماعی شناختیِ تاب‌آوری بر سطح تاب‌آوری تأثیرگذار است. به عنوان مثال مطالعات پیشین نشان داده‌اند که شبکه‌های اجتماعی هنگام وقوع بحران، با تغییر در حمایت اجتماعی یا همبستگی اجتماعی از جمله موارد تأثیرگذار بر تاب‌آوری اجتماعی هستند. به عنوان مثال طی همه‌گیری بیماری کرونا جریان‌های شکل‌گرفته در فضای مجازی به وضوح قدرت خود را در تغییر تاب‌آوری اجتماعی از طریق تأثیر بر زیر مؤلفه‌های روانی شناختی تاب‌آوری نشان داد.

از طرف دیگر داده‌های موجود در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی امکان بی‌سابقه‌ای در دسترسی به ادراکات، نظرات و عواطف اجتماع در هنگام بروز بحران‌ها را وجود آورده و بستری جدید برای سنجش و طراحی مدل‌های دقیق‌تر از تاب‌آوری اجتماعی فراهم کرده است.

گزارش تفصیلی درباره تاب‌آوری اجتماعی و ارتباط آن با فضای مجازی به‌زودی در پایگاه پژوهشگاه مرکز فضای مجازی در دسترس قرار می‌گیرد.