درباره علم سنجی
علم‌سنجی گستره ای از دانش است که به بررسی ویژگیهای اطلاعات علمی پرداخته و بر مبنای داده های معتبر بین المللی تولیدات علمی کشورها، سازمان‌ها و افراد را مورد مطالعه، ارزیابی و مقایسه قرار می‌دهد. در علم سنجی از روش‌های آماری برای تعیین معیارهای رشد و توسعه علوم و تأثیرات آن در جوامع مختلف بشری استفاده می‌شود. بطور کلی علم سنجی را می توان دانش محاسبه و تحلیل علم قلمداد کرد. مطالعات انجام شده بیانگر رشد قابل ملاحظه تولیدات علمی ایران طی سالیان اخیر و بالاخص در حوزه علوم پزشکی می باشد.
اداره علم‌سنجی دانشگاه علوم پزشکی شاهرود در حوزه معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه آغاز به کار نمود. این اداره زیر نظر مدیریت اطلاع رسانی، علم سنجی پزشکی و منابع علمی بر آن است تا از طریق بررسی و ارزشیابی مستمر تولیدات علمی دانشگاه، مراکز تحقیقاتی و سایر واحدهای تابعه و طراحی مداخلات لازم در راستای سیاست ارتقا کمی و کیفی تولیدات علمی و اعتلای جایگاه علمی دانشگاه و کشور گام بردارد.
علم سنجی دانش اندازه گیری و تحلیل علم است که به سنجش تولیدات علمی پژوهشگران و سازمان ها در قالب متغیرهای کمی می پردازد.
شاخص های علم سنجی شامل شاخص های ارزیابی کمیت و کیفیت برونداد علمی است که می تواند مبنای ارزشیابی و رتبه بندی اعضای هیات علمی، گروه های آموزشی، دانشکده ها، دانشگاه ها، مراکز تحقیقاتی و کشورها قرار گیرد.
هدف از واحد علم سنجی ارزشیابی آخرین پیشرفت‌های فعالیت‌های علمی- تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی ایران در هر گرایش علمی و عوامل موثر در رشد آن می‌باشد. همچنین علاوه بر سنجش تحقیقات و تولیدات علمی، اقدام به ارزیابی و تعیین معیارهای مدیریتی مانند بودجه، جایگاه و بازده علمی در دانشگاه و مراکز علمی می‌نماید.
اساس کار علم سنجی بر بررسی چهار متغیر اصلی شامل: گزارش‌های علمی منتشر شده، ارجاعات به نتایج یک تحقیق علمی پس از انتشار، منابعی که در تحقیقات علمی از آنها بهره گرفته شده است، و سابقه کاری و وابستگی موسساتی محققان و نویسندگان می‌باشند. علم سنجی پس از بررسی این متغیرها، با ارائه ترکیبی مناسب از شاخص‌های مبتنی بر آنها، به تبیین روند تولید علم و بازدهی پژوهش‌های علمی می‌پردازد.
براساس معیارهای مطرح شده می توان کارکردهای مطالعات علم سنجی را به شرح زیر بیان کرد:
- مطالعه کمّی و اندازه گیری علم
- مطالعه تاریخی و جامعه شناختی علم و دانش
- ارزیابی اولویت ها، چشم اندازها و ظرفیت های مراکز پژوهشی و دانشگاه ها
- کمک به برنامه ریزی و سیاست گذاری علمی در تخصیص بودجه و توازن بودجه با هزینه
- شناخت الگوهای ارتباطاتی در جوامع علمی
- تعیین میزان همکاری نویسندگان حوزه های گوناگون
- ترسیم ساختار علم و دانش به طور کلی
- ترسیم ساختار موضوعات و حوزه های علمی خاص
- نمایش ساختار علمی حوزه های موضوعی خاص
- طراحی نقشه علمی کشور
- ارزیابی وضعیت علوم و فناوری در کشور و سازمان
- ابداع شاخص ها و مقیاس های اندازه گیری توسعه علم و فناوری
- مطالعه ارتباطات میان رشته ای
- روشن نمودن روابط میان حوزه های مختلف دانش، سنجش روابط میان رشته ای موضوعات و ارتباطات علمی
- ارزیابی و رتبه بندی انتشارات
- ارزیابی و سنجش عملکرد تحقیقاتی و آثار تولیدی نویسندگان، سازمان ها، دانشگاه ها، کشورها و …
- تعیین سهم یک کشور، دانشگاه یا سازمان در تولید علم در عرصه های ملی و بین المللی
- سنجش عملی فعالیت های اعضای هیأت علمی
- تهیه گزارش رشد علمی یک کشور
- ردگیری روند تولید و اشاعه دانش های مختلف
- آینده پژوهی در حوزه های موضوعی مختلف
- بررسی غیرمستقیم شیوه های تولید، کسب و اشاعه اطلاعات علمی
- مطالعه رشد متون در موضوعات خاص
- اندازه گیری تأثیر انتشارات و رتبه بندی انتشارات بر اساس اهمیت آن ها
- ردیابی انتشار اندیشه ها و مطالعه الگوهای انتشاراتی
- تحلیل کمّی در مورد تولید، توزیع و استفاده از متون منتشر شده
- تعیین مجلات هسته، معرفی نویسندگان برتر و مقالات پراستفاده
- شناسایی، ارزیابی و انتخاب منابع علمی در حوزه های موضوعی مختلف به منظور استفاده پژوهشگران
اصطلاح علم سنجی یا از ترکیب دو واژه «ساینتو» به معنای علم و « متریک » به معنای اندازه گیری مشتق شده است. ساده ترین تعریفی که می توان برای علم سنجی ارائه داد این است که علم سنجی، علم اندازه گیری و تحلیل علم است که به سنجش تولیدات علمی پژوهشگران، دانشگاه‌ها و کشورها در قالب متغیرهای کمی می‌پردازد. شاخص‌های علم‌سنجی شامل شاخص‌های ارزیابی کمیت و کیفیت برونداد علمی پژوهشگران است که می‌تواند مبنای ارزشیابی، رتبه بندی و ارتقاء اعضای هیات علمی قرار می‌گیرد که از مهمترین اهداف این علم، بنا نهادن نظامهایی از شاخص های توصیف کننده پژوهش در اجتماعات مختلف علمی است. انتشار مداوم و منظم چنین شاخص هایی می تواند عنصری مفید و کارآمد برای مدیریت تحقیق و سیاستگزاری در علوم باشد . اساس علم سنجی بر تجزیه و تحلیل پارامترهای اطلاعاتی استوار است که این پارامترها مقالات علمی،پروانه های ثبت اختراع، مجلات و بطور کلی اطلاعات علمی منتشر شده می باشند. نتایج حاصل از این تجزیه و تحلیل، به تعیین ساختار جریان مدارک علمی و فرایندهای استنادی آنها کمک می کند. علم سنجی با جنبه های مختلفی همچون تولید، اشاعه و استفاده از اطلاعات علمی سر و کار داشته و به محدوده علمی یک رشته خاص تعلق ندارد. بسیاری از پیشگامان این حوزه، هدف از علم سنجی را بررسی فرآیندهای موجود در پژوهش علمی برای مدیریت موثرتر علم معرفی می کنند.
برای نیل به اهداف علم سنجی، بایستی از نمایه نامه های پویا استفاده شود تا بتوان روند پیشرفت نظامهای علمی را مشخص ساخت . سابقه این علم به دهه هفتاد میلادی برمی گردد. نقطه شروع و شکل گیری این علم در روسیه شوروی بود. زمانی که برای اولین بار دوبوروف و کارنوا واژه علم سنجی را به کار بردند. آنها علم سنجی را به عنوان اندازه گیری فرایند انفورماتیک تعریف کردند. اولین تجزیه و تحلیل آماری نوشته های علمی را به کول (Cole)، ایلز (Ealse) و هولم (Hulme) نسبت می دهند که برای اولین بار از مقالات علمی منتشر شده به عنوان ملاکی برای مقایسه تولید علمی کشورهای مختلف استفاده کردند. در همان زمان افرادی نظیر لوتکا (Lotka)، برادفورد(Bradford)، زیف (Zipf) به منظور بررسی توزیع انتشارات برحسب مولفین و نشریات،مدل های نظری وی‍ژه ایی ارائه دادند. با وجود فعالیت های بسیار در حوزه این علم، تا سال ۱۹۶۹ میلادی حیطه ، اهداف و تکنیک های علم سنجی هنوز مشخص نشده بود. در همان زمان بود که نالیموف (Nalimov)، مولچنکو (Mulchenko) رشته های فرعی علم سنجی و دامنه کار آن را تعیین کردند. انتشار مجله بین المللی علم سنجی در سال ۱۹۷۸ میلادی به وسیله تیبور براون هم گام مهمی در جهت شناخت و توسعه جهانی این علم بود. این مجله توسط انتشارات Elsevier در آمستردام منتشر گردید و آکادمی علوم مجارستان در بوداپست (که فعال ترین انجمن علمی در این حوزه به شمار می رفت) مرتبأ مقالاتی در زمینه علم سنجی در آن به چاپ می رساند. این مقالات به همراه مطالبی که نالیموف منتشر می نمود، به پرورش و شکل گیری این علم نوپا کمک فراوانی کرد.