آلزایمر، بیماریِ وابسته به سبک زندگی

کاش ننه جان اجازه دهد با فهمیه برویم بازارچه؛ اما در این شلوغی و اعتراضات و بحبوحه گرانی بلیط اتوبوس مگر می شود؟ برمی خیزد و آرام آرام به آشپزخانه می رود ظرف عدس را برمی دارد و مشغول خیساندن آن می شود. زنی میانسال وارد می شود، مامان بلند شو برویم؛ نیم ساعت است منتظرم بیایی. او برمی خیزد و با نگاهی شکاک می پرسد: کجا؟ -وقت دکتر داریم دیگر! سرگردان و عصبی دستش را پس می کشد. ابرو درهم کشیده و به نشانه مخالفت بر زمین می نشیند و روی برمی گرداند. دخترش مستاصل با نگاهی سرشار از اندوه و حسرت روبرویش می نشیند و موهای ژولیده مادر را مرتب می کند. مادری که علیرغم سختی و مشقات زندگی مانند کوه استوار بود و خم به ابرو نمی آورد، حال مانند کودکی بهانه جو، گوشه ای کز می کند و در گذشته اش غرق می شود؛ آلزایمر، مادر مهربانش را از او گرفته و به 50 سال قبل برده است... 

در دنیای خارج از ذهن مادر، نه خبری از فهمیه هست، نه محله قدیمی و نه بازارچه سرگذر. او به گذشته سفر کرده و گاه و بی گاه از سالهای دور سخن می گوید، می گرید و بی تابی می کند. گاه دخترش را بیگانه می بیند و گاهی به یاد می آورد و گاهی روبروی آینه ایستاده و خود را نمی شناسد. 

آمار جهانی می‌ گوید هر چهار ثانیه یک نفر در جهان به آلزایمر مبتلا می‌ شود؛ در این بیماری، زمان گم می‌ شود؛ خاطره‌ های نزدیک پاک شده ‌و زندگی در گذشته جریان دارد. در مراحل بعدی، نزدیکان فراموش می ‌شوند و چهره‌ های آشنا محو می ‌شوند. اختلال شخصیتی، رفتاری و عملکردی بروز می ‌کند و کم‌ کم نیازهای روزمره هم فراموش می‌ شوند و بیمار نسبت به محیط بی تفاوت می شود. 

آلزایمر، شایع ترین نوع زوال عقل

دکتر مصطفی الماسی، عضو هیات علمی و استادیار دانشگاه علوم پزشکی ایران در رشته مغز و اعصاب و عضو کلینیک "مغز و شناخت"، در تعریف این بیماری، به کارشناس وبدا می گوید: آلزایمر، نوعی اختلال عملکرد مغزی است که در اثر آن، اندازه مغز کوچکتر شده و عملکردهای مغزی بیمار به تدریج تحلیل می ‌رود. این بیماری، شایع ترین نوع زوال عقل یا دمانس است.  

وی می افزاید: شیوع بیماری دمانس یا زوال عقل در جهان تا سال 2020 حدود 50 تا 60 میلیون نفر تخمین زده شده بود و تا 30 سال آینده تقریبا سه برابر شده و به حدود 130 میلیون نفر می رسد. در ایران آمار دقیقی در دسترس نیست، اما تخمین زده می شود که 400 تا 500 هزار نفر در ایران مبتلا به بیماری دمانس باشند.

هرچه سن رو به فزونی می رود، شروع بیماری آلزایمر نیز افزایش پیدا می کند و به گفته دکتر الماسی، هر پنج و نیم سال، احتمال شروع آلزایمر در افراد دو برابر بیشتر می شود. این میزان در دهه ششم زندگی دو درصد جامعه و تا 85 سالگی به 30 تا 40 درصد جامعه می رسد.

دلایل ابتلا و بروز آلزایمر 

براساس مطالعاتی که انجام شده، علت دمانس نوع آلزایمر به طور دقیق مشخص نیست اما عوامل متعددی در ابتلا و بروز آن موثرند که به گفته متخصصین مغز و اعصاب، اولین و مهمترین عامل، افزایش سن است. بنابراین سالمندی مهمترین ریسک فاکتور بیماری آلزایمر است.

نقش عملکردها و ذخایر شناختی افراد

عضو هیات علمی و استادیار دانشگاه علوم پزشکی ایران در تشریح عوامل بروز آلزایمر می گوید: عامل دیگری که در بروز این بیماری نقش دارد و در طول حیات قابل دستیابی و تغییر است، عملکردها و ذخایر شناختی افراد است. میزان تحصیلات، مهارتها، یادگیری زبان های دیگر، مطالعه، پژوهش، تعاملات اجتماعی، بازی های فکری، نوشتن، نقاشی کردن و سایر اقدامات، از جمله ذخایر شناختی افراد محسوب می شوند.

عوامل خطر آلزایمر چیست؟

وی به نقش مهم و تاثیرگذار بیماری های قبلی-عروقی به عنوان یکی از فاکتورهای خطر ابتلا به آلزایمر اشاره کرده و می گوید: دیابت 1.5 برابر، فشارخون 2 برابر و چاقی 1.3 برابر احتمال بروز آلزایمر را افزایش می دهند؛ کسانی که سابقه سکته قلبی و مغزی دارند نیز استعداد بروز علائم آلزایمر را دارند. 

داشتن سبک زندگی سالم 

دکتر الماسی می گوید: داشتن سبک زندگی سالم، دوری از مصرف چربی های ترانس یا اشباع نشده، داشتن رژیم غذایی مدیترانه ای که حاوی سبزیحات و میوه جات بیشتر است، داشتن فعالیت فیزیکی مناسب و توانمندسازی شناختی از جمله عواملی است که بر عملکرد مغز، تاثیر مثبتی می گذارد.

فعالیت فیزیکی مناسب، به فعالیتی اطلاق می شود که فرد فعالیت فیزیکی شدید حداقل 30 دقیقه و سه بار در هفته و فعالیت متوسط حداقل 45 دقیقه و سه بار در هفته داشته باشد، چراکه به گفته دکتر الماسی، ورزش و تحرک بدنی مانع از ابتلا 

به بیماری های قلبی و عروقی و به همان اندازه مانع از بروز زودرس بیماری آلزایمر می شود.

شانه های آلزایمر چیست؟

آنچه در بیماری دمانس و آلزایمر اتفاق می افتد این است که یکسری پروتئین ها به نام آمیلویید در مغز رسوب کرده و منجر به مرگ سلول های مغزی می شوند و با کاهش سلول های مغزی، حجم مغز کاهش پیدا کرده و منطبق با محل آسیب، علامت ها رخ می دهد؛ عضو کلینیک مغز و شناخت، دراین خصوص می گوید: در مراحل اولیه منطقه هیپوکامپ که محل تشکیل حافظه و یادگیری است، آسیب می بیند و فرد در تشکیل حافظه جدید و به خاطر سپردن حوادث اخیر، دچار اختلال می شود. این شروع ماجراست و پس از آن، بسته به محل های درگیری، علامت ها بروز می کند. آسیب به منطقه پشتی مغز باعث می شود فرد در جهت یابی و پیدا کردن موقعیت زمانی و مکانی خود مشکل پیدا کند. در مراحل بعدی چهره افراد آشنا را شناسایی نکند و رفته رفته چهره خود را نیز به یاد نمی آورد؛ سپس در انجام کارهای روزانه در منزل و محل کار دچار مشکل می شود و در مراحل پیشرفته، کارهای ساده تر در منزل مانند کنترل ادرار و مدفوع و نظافت شخصی در این افراد، مختل می شود.

تاثیر افسردگی و آلزایمر بر یکدیگر

عوامل استرس زای محیطی نیز به نوبه خود می توانند در بروز آلزایمر نقش داشته باشند، به گفته استادیار دانشگاه علوم پزشکی ایران، افسردگی، شیوع بیماری دمانس را 4 برابر افزایش می دهد. البته افسردگی و آلزایمر ممکن است برهم تاثیرگذار هم باشند، یعنی از یک سو، افسردگی در بروز آلزایمر تاثیر دارد و از سوی دیگر، بعضی از مبتلایان به زوال مغز ممکن است علامت هایی شبیه افسردگی بروز دهند.

وی می افزاید: جنبه بعدی ارتباط افسردگی و آلزایمر به خصوص در مراحل اولیه این است که بیمار متوجه بروز یکسری تغییرات رفتاری در خود می شود و چون نمی تواند به نحو موثر تعاملات اجتماعی داشته باشد، منزوی شده و خود به خود از جامعه و افراد پیرامون دوری می کند.

این متخصص مغز و اعصاب، درخصوص درمان دارویی آلزایمر می گوید: درمان دارویی اثبات شده ای برای پیشگیری از آلزایمر وجود ندارد و برای جلوگیری از بروز و پیشرفت بیماری باید سبک زندگی تغییر کند تا افراد به چاقی و بیماری های قلبی عروقی مبتلا نشوند، همچنین از عوامل استرس زا دوری کرده و عملکرد شناختی شان را ارتقا دهند. با این اقدامات ساده و در دسترس، حتی در صورت ابتلای فرد به آلزایمر، علائم پیش رونده بیماری دیرتر بروز کند؛ داروهایی که اکنون در دسترس است، فقط در مراحل اولیه تاثیر خفیفی دارند، اما باعث پیشگیری از بدتر شدن دمانس نمی شوند، چراکه این بیماری پیش رونده است. 

به گفته وی، برای پیشگیری از بیماری آلزایمر در سالهای اخیر داروهایی ساخته شده که هنوز در مراحل آزمایشی قرار دارند، این داروها بر روی پروتئین آمیلویید که در بیماری آلزایمر در مغز رسوب می کند، تاثیر می گذارند. یعنی این پروتئین را از مغز خارج می کنند و می توانند روند بیماری آلزایمر را کند کرده و یا از تشدید این بیماری جلوگیری کنند. اثربخشی این داروها هنوز اثبات شده، اما ممکن است در آینده اثبات شود و در دسترس قرار گیرند.

وحشت عمومی از بیماری آلزایمر!

اگر بیماری آلزایمر وابسته به سن باشد و در سنین سالمندی بروز پیدا کند، با پیر شدن جمعیت در آینده، آمار مبتلایان افزایش پیدا می کند، بنابراین فراگیری مهارت جدید و غنی سازی ذخایر شناختی، می تواند نقش عمده ای در کنترل علائم بیماری آلزایمر داشته باشد.

دکتر بابک زمانی، متخصص مغز و اعصاب می گوید: آلزایمر بیماری دوران سالمندی است و وحشت عمومی در مورد آن، محلی از اِعراب ندارد. افزایش آمار مبتلایان در مورد هر بیماری، همیشه نشان از سونامی یک بیماری نیست، بلکه افزایش موارد زوال عقل تا حدود زیادی به خاطر افزایش طول عمر مردم و تشخیص دقیق ‌تر این بیماری نسبت به گذشته، است.

وی در ادامه می افزاید: آنچه که امروز مسبب نگرانی است، این است که بخش عمده ‌ای از جمعیت کشورمان به سمت پیری پیش می رود و آلزایمر می تواند در آینده ای نزدیک، تهدیدی جدی برای جمعیت کهنسال محسوب شود که باید برای پیشگیری، کنترل و به تاخیر انداختن آن، اقدام شود.  

برخی مشاغل سبب رکود جسمانی و یکنواختی روانی افراد می شوند که توانایی کسب مهارت های جدید، افکار جدید و خلاقیت و نورآوری را از آنها می رباید، دکتر زمانی دراین مورد می گوید: مشاغل کارمندی و پشت میز نشینی که اغلب امکان خلاقیت، تولید فکر و ایده جدید و تحرک بدنی را به افراد نمی دهد، پتانسیل بسیار زیادی را ایجاد می کند تا فرد نشانه های آلزایمر را زودتر بروز دهد. همچنین دیجیتالیزه شده زندگی امروزی نیز نقش زیادی در عدم افزایش حافظه دارد.

مراقبت از بیمار مبتلا به آلزایمر یک مسئولیت اجتماعی است

مراقبت از بیمار مبتلا به آلزایمر صرفا خانوادگی نیست، بلکه یک مسئولیت اجتماعی است؛ دکتر زمانی می گوید: بخش قابل توجهی 

از بیماران مبتلا، به مراقبت نیاز دارند و نگهداری از این بیماران فشار سنگینی به خانواده‌ ها وارد می کند. به همین دلیل در کشورهای پیشرفته مراقبت ‌های خوبی در منزل به بیماران ارائه می دهند و سپس بیماران به موسساتی که امکانات پیشرفته ای دارند، ‌منتقل می ‌شوند؛ دولت ها باید آمادگی های کافی را داشته باشند تا در آینده که با سالمندی جمعیت مواجه می شوند، بتوانند امکانات و خدمات لازم را به آنها ارائه دهد.

عوامل بیرونی موثر بر بروز آلزایمر 

دکتر فربد فدایی، متخصص اعصاب و روان، در مورد عوامل بیرونی موثر بر بیماری آلزایمر می گوید: علت اصلی این بیماری ناشناخته است، ممکن در برخی موارد ژنتیک نقش داشته باشد، اما بر اساس مطالعات صورت گرفته، عوامل بیرونی مانند استعمال دخانیات، مصرف الکل، آلودگی هوا، رژیم غذایی نامناسب و قرار گرفتن در محیط استرس زا نقش مهمتری را در بروز علائم آلزایمر ایفا می کنند.  

بیمارانی که دچار آلزایمر هستند از نظر عاطفی و احساسی آسیب ‌پذیرترند و عدم درک احساسات آنها در مسیر این بیماری و اعمال هرگونه بی‌عاطفگی، موجب اختلال رفتاری بیشتری شده و فرآیند درمان را پیچیده و مدیریت بیمار را مشکل ‌تر می ‌کند. به گفته دکتر فدایی، آموزش به بیمار و خانواده اش، از نکات اصلی مدیریت این بیماریست.

روز جهانی آلزایمر، هر سال در ۲۱ سپتامبر به منظور افزایش آگاهی در مورد آلزایمر و زوال عقل گرامی داشته می‌ شود. این روز، بهانه ایست برای ایجاد آگاهی کشورها به دلیل جدی بودن این بیماری، ارتقای سواد سلامت مردم، جلب حمایت و رفع ابهام در مورد بیماری. روزیست که یادآوری کنیم زندگی کردن را، قبل از آنکه برای همیشه فراموشش کنیم.